Γράφει ο Αχιλλέας Υφαντίδης, Εκπαιδευτής – Επιστημονικός Συνεργάτης και Ψυχολόγος στις μικρές Εθνικές Ομάδες Ποδοσφαίρου
Η ντρίπλα είναι τέχνη. Η άμυνα όμως είναι επιστήμη. Και δεν εξαντλείται μόνο στις τέσσερις γραμμές ενός γηπέδου, ούτε αναγνωρίζεται πάντα εύκολα όπως στις παραδοσιακές σχολές της, στην Ιταλία του κατενάτσιο ή στη Λατινική Αμερική του σκληρού τάκλιν.
Η άμυνα δεν είναι μόνο η ενσυνείδητα σχεδιασμένη και εφαρμοσμένη τακτική μιας ομάδας με στόχο να προστατέψει μια εστία και να αποτρέψει έναν αντίπαλο.
Είναι και μηχανισμός του ανθρώπινου μυαλού, που λειτουργεί υποσυνείδητα, μερικές φορές και ασυνείδητα, με αποστολή να προστατέψει το ίδιο το άτομο από καταστάσεις που δεν μπορεί να διαχειριστεί. Στόχος δεν είναι η λύση των προβλημάτων αλλά η αποφυγή τους προκειμένου να μην δημιουργηθεί άγχος, να μειωθεί η συναισθηματική ένταση, να θωρακιστεί η ψυχική ισορροπία.
Οι άμυνες αυτές, καθολικές για όλους τους ανθρώπους και επηρεαζόμενες από τις κοινωνικοπολιτισμικές συνθήκες είναι συνήθως πιο συμπαγείς και αδιάσπαστες ακόμη και από την θρυλική αμυντική τετράδα της Μίλαν στα τέλη της δεκαετίας του ’90 με ηγέτη της τον εγκεφαλικό Φράνκο Μπαρέζι και ανατέλλον άστρο τον Πάολο Μαλντίνι.
Η πιο συνηθισμένη αυτών, η ΕΚΛΟΓΙΚΕΥΣΗ, με την οποία το άτομο προσπαθεί να ερμηνεύσει με τρόπο που φαίνεται λογικός ή ηθικά αποδεκτός, μη αποδεκτές συμπεριφορές ή επιθυμίες δικές του ή άλλων.
«Δεν θα παραπονεθώ στον προπονητή μου γιατί δεν με έβαλε να παίξω γιατί ξέρω ότι δεν θα με καταλάβει».
«Έδωσα σφαλιάρα στον συμπαίκτη μου γιατί δεν μου έδινε πάσες».
Πίσω από την απόπειρα να «βαφτίσει» ως λογικές τις άμυνες μη έκφρασης εύλογου παραπόνου ή της απόφασης να χαστουκίσει, το παιδί κρύβει μεγάλο, μη διαχειρίσιμο άγχος και έλλειψη συνειδητοποίησης εναλλακτικών τρόπων διεκδίκησης μίας επιθυμίας.
Ιδιαίτερα συχνός και ο μηχανισμός άμυνας της ΑΡΝΗΣΗΣ δυσάρεστων ή ανεπιθύμητων συναισθημάτων και ιδεών παρά το γεγονός ότι αποτελούν πλέον μία πραγματικότητα.
«Ε και τι έγινε που μου έβαλε τις φωνές ο προπονητής; Έτσι και αλλιώς δεν του δίνει κανένας σημασία!»
«Δεν κλαίω επειδή χάσαμε! Έτσι και αλλιώς είμαστε οι καλύτεροι!», ως απάντηση κλαμένου παιδιού μετά από ήττα της ομάδας του.
Η αντίδραση αυτή βασίζεται στην παιδική εγωκεντρική θεώρηση ότι τίποτα δεν συμβαίνει από τη στιγμή που δεν το παραδέχεται. Στοχεύει στην άρνηση του πραγματικού συναισθήματος προκειμένου να μην αποκαλυφθεί στους άλλους η αδυναμία τους ή να μην θεωρηθούν από τους άλλους ως χαζοί, μικροί, ευάλωτοι.
Η ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ είναι ένας ακόμη ισχυρός μηχανισμός άμυνας και αφορά την εκδήλωση μίας ψυχολογικής σύγκρουσης του ατόμου σε ένα φυσικό σύμπτωμα.
«Μαμά με πονάει το γόνατο, δεν θα πάω προπόνηση», ως απάντηση παιδιού που αγχώνεται να πάει στην προπόνηση γιατί εκεί δέχεται bullying ή δεν απολαμβάνει την προπονητική διαδικασία.
Ένας τέταρτος ισχυρός μηχανισμός άμυνας είναι η ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΗ, η οποία μετατοπίζει την επιθετική παρόρμηση σε ένα περισσότερο ασφαλές, λιγότερο απειλητικό πρόσωπο ή στόχο. Το παιδί που θα προσβάλει έναν συμπαίκτη του επειδή δεν μπορεί να προσβάλει τον προπονητή του, ο προπονητής που ουρλιάζει στα παιδιά επειδή προηγουμένως η Διοίκηση ούρλιαζε σε αυτόν χωρίς αυτός να μπορεί να αντιδράσει.
Η ΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ στον ίδιο μας τον εαυτό, προκειμένου αυτή να μην εκφραστεί σε τρίτο πρόσωπο, όπως οι αθλητές που χτυπάνε το κεφάλι τους ή το στήθος τους με τα χέρια τους και οι προπονητές που τραβάνε τα μαλλιά τους.
Υπάρχουν και άλλοι μηχανισμοί άμυνας απέναντι στο άγχος.
Η ΠΡΟΒΟΛΗ, με την οποία το άτομο αποδίδει σε άλλο πρόσωπο επιθυμίες, ιδιότητες ή συναισθήματα τα οποία είτε αγνοεί είτε αρνείται ότι τα έχει το ίδιο.
«Αυτός είναι τρομερά ανταγωνιστικός, επιθετικός και ζηλιάρης! Θέλει να μου φάει τη θέση του αρχηγού που διεκδικώ εγώ και μου ανήκει!»
«Κοίτα πως μιλάει στον προπονητή. Όλο καλά λόγια του λέει ο γλείφτης, γιατί θέλει να παίζει πάντα βασικός!» σκέφτεται ένας έφηβος αθλητής που σκέφτεται και πράττει ακριβώς αυτά που προβάλλει στους άλλους.
Οι ΕΥΣΕΒΕΙΣ ΠΟΘΟΙ, με τους οποίους αποφασίζουμε μία συμπεριφορά ή μία δράση που βασίζεται όχι σε αυτό που πραγματικά συμβαίνει αλλά σε αυτό που θα θέλαμε να συμβαίνει. Όπως ο προπονητής, που υπό το βάρος της πολύμηνης ανεργίας αποφασίζει να εργαστεί σε μία Ακαδημία θεωρώντας ότι αποτελεί μία μεγάλη ευκαιρία να επανέλθει στο προσκήνιο παρά το γεγονός ότι θα εργάζεται με ελάχιστα χρήματα και μακριά από την οικογένειά του.
Η ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ, με την οποία εκφράζουμε επιθετική συμπεριφορά με τρόπους που εμμέσως «μασκαρεύουν» την άμεση επιθετικότητα. Τρόποι όπως η ισχυρογνωμοσύνη του προπονητή στους δημοσιογράφους ότι το πλάνο του ήταν σωστό, η προβολή εμποδίων ή δικαιολογιών για μία απόφαση ή ενέργεια που πρέπει να γίνει χωρίς να το επιθυμούμε, η χρονοτριβή, η επιλογή να μην συνεργαζόμαστε ή να μην αλληλεπιδρούμε ακόμη και η ειρωνεία και ο σαρκασμός απέναντι στη γνώμη του άλλου.
Η ΕΞΙΔΑΝΙΚΕΥΣΗ, μηχανισμός με τον οποίον το άτομο προσδίδει σε ένα άλλο ικανότητες που δεν έχει και μάλιστα τις εξιδανικεύει, παραβλέποντας τα όποια αρνητικά χαρακτηριστικά τους. Όπως οι αθλητές που ισχυρίζονται ότι θα κερδίσουν τον αγώνα επειδή ο προπονητής τους είναι μάγος, τα παιδιά που θεωρούν ότι θα είναι πάντα ασφαλή και αγαπητά σε όλους επειδή οι γονείς τους είναι τέλειοι, τα παιδιά – αθλητές που θεωρούν ότι όλοι οι φίλαθλοι θα τα λατρεύουν γιατί η ομάδα τους είναι η καλύτερη όλων. Σημαντικό είναι να σημειωθεί εδώ ότι η απόπειρα διαχείρισης του άγχους μέσω του μηχανισμού αυτού, όταν δεν επιτυγχάνεται επειδή διαψεύδεται η εξιδανίκευση από την πραγματικότητα, οδηγεί στην απομυθοποίηση, στον θυμό, στην απογοήτευση και εν τέλει στη φυγή.
Υπάρχουν βέβαια και ώριμοι μηχανισμοί άμυνας στην ψυχή, όπως υπάρχουν και άμυνες ώριμες στα γήπεδα, που βγάζουν ποιότητα, αποτελεσματικότητα, ισορροπία, αρμονία.
Η ΑΠΟΔΟΧΗ και η ΑΝΟΧΗ καταστάσεων που δεν είναι σε καμία περίπτωση στο χέρι σου να αλλάξεις, ο ΑΛΤΡΟΥΙΣΜΟΣ, η ΣΥΓΧΩΡΕΣΗ λανθασμένων συμπεριφορών άλλων ή του ίδιου σου του εαυτού, η ΤΑΠΕΙΝΟΤΗΤΑ, το ΧΙΟΥΜΟΡ, η ΥΠΟΜΟΝΗ, η ΑΥΤΟΣΥΓΚΡΑΤΗΣΗ, η ΠΡΟΒΛΕΨΗ, που οδηγεί στην προετοιμασία αντιμετώπισης μίας ενδεχόμενης στρεσογόνου κατάστασης και η ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ, με την οποία το άτομο προκειμένου να προστατευτεί από μία αγχογόνο κατάσταση, ταυτίζεται ασυνείδητα με κάποιον που κατέχει εξέχουσα θέση ή με κάποια ευχάριστη κατάσταση. Όπως το παιδί – αθλητής που μιλάει σαν τον πατέρα του ή υιοθετεί συμπεριφορές του προπονητή του όταν μπαίνει σε προπόνηση με μεγαλύτερα παιδιά – αθλητές.
Οι ώριμοι αυτοί μηχανισμοί άμυνας, δεν αποτρέπουν το γκολ. Είναι το γκολ που οδηγεί στον ψυχικό μας θρίαμβο.
